भगवत गीता – अध्याय 8
अक्षरब्रह्मयोग
ब्रह्म, अध्यात्म और कर्मादि के विषय में अर्जुन के सात प्रश्न और उनका उत्तर
8.1
kiṃ tadbrahma kimadhyātmaṃ kiṃ karma puruśhottama |
adhibhūtaṃ cha kiṃ proktamadhidaivaṃ kimuchyate ‖
8.2
adhiyagyaḥ kathaṃ koatra deheasminmadhusūdana |
prayāṇakāle cha kathaṃ gyeyoasi niyatātmabhiḥ ‖
8.3
akśharaṃ brahma paramaṃ svabhāvoadhyātmamuchyate |
bhūtabhāvodbhavakaro visargaḥ karmasaṃgyitaḥ ‖
8.4
अधिभूतं क्षरो भावः पुरुषश्चाधिदैवतम् ।
अधियज्ञोऽहमेवात्र देहे देहभृतां वर ॥
adhibhūtaṃ kśharo bhāvaḥ puruśhaśchādhidaivatam |
adhiyagyoahamevātra dehe dehabhṛtāṃ vara ‖
8.5
अंतकाले च मामेव स्मरन्मुक्त्वा कलेवरम् ।
यः प्रयाति स मद्भावं याति नास्त्यत्र संशयः ৷৷
antakāle cha māmeva smaranmuktvā kalevaram |
yaḥ prayāti sa madbhāvaṃ yāti nāstyatra saṃśayaḥ ‖
जो पुरुष अंतकाल में भी मुझको ही स्मरण करता हुआ शरीर को त्याग कर जाता है, वह मेरे साक्षात स्वरूप को प्राप्त होता है- इसमें कुछ भी संशय नहीं है॥
8.6
यं यं वापि स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् ।
तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः ৷৷
yaṃ yaṃ vāpi smaranbhāvaṃ tyajatyante kalevaram |
taṃ tamevaiti kaunteya sadā tadbhāvabhāvitaḥ ‖
हे कुन्ती पुत्र अर्जुन! यह मनुष्य अंतकाल में जिस-जिस भी भाव को स्मरण करता हुआ शरीर त्याग करता है, उस-उसको ही प्राप्त होता है क्योंकि वह सदा उसी भाव से भावित रहा है॥
8.7
तस्मात्सर्वेषु कालेषु मामनुस्मर युद्ध च ।
मय्यर्पितमनोबुद्धिर्मामेवैष्यस्यसंशयम् ৷৷
tasmātsarveśhu kāleśhu māmanusmara yudhya cha |
mayyarpitamanobuddhirmāmevaiśhyasyasaṃśayam ‖
भगवान का परम धाम और भक्ति के सोलह प्रकार
8.8
abhyāsayogayuktena chetasā nānyagāminā |
paramaṃ puruśhaṃ divyaṃ yāti pārthānuchintayan ‖
8.9
कविं पुराणमनुशासितार-मणोरणीयांसमनुस्मरेद्यः ।
सर्वस्य धातारमचिन्त्यरूप-मादित्यवर्णं तमसः परस्तात् ৷৷
kaviṃ purāṇamanuśāsitāramaṇoraṇīyaṃsamanusmaredyaḥ|
sarvasya dhātāramachintyarūpamādityavarṇaṃ tamasaḥ parastāt ‖
जो पुरुष सर्वज्ञ, अनादि, सबके नियंता (अंतर्यामी रूप से सब प्राणियों के शुभ और अशुभ कर्म के अनुसार शासन करने वाला) सूक्ष्म से भी अति सूक्ष्म, सबके धारण-पोषण करने वाले अचिन्त्य-स्वरूप, सूर्य के सदृश नित्य चेतन प्रकाश रूप और अविद्या से अति परे, शुद्ध सच्चिदानन्दघन परमेश्वर का स्मरण करता है॥
8.10
प्रयाण काले मनसाचलेन भक्त्या युक्तो योगबलेन चैव ।
भ्रुवोर्मध्ये प्राणमावेश्य सम्यक्- स तं परं पुरुषमुपैति दिव्यम् ৷৷
prayāṇakāle manasāchalena bhaktyā yukto yogabalena chaiva|
bhruvormadhye prāṇamāveśya samyaksa taṃ paraṃ puruśhamupaiti divyam ‖
8.11
यदक्षरं वेदविदो वदन्ति विशन्ति यद्यतयो वीतरागाः ।
यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदं संग्रहेण प्रवक्ष्ये ৷৷
yadakśharaṃ vedavido vadanti viśanti yadyatayo vītarāgāḥ|
yadichChanto brahmacharyaṃ charanti tatte padaṃ saṅgraheṇa pravakśhye ‖
8.12
sarvadvārāṇi saṃyamya mano hṛdi nirudhya cha |
mūrdhnyādhāyātmanaḥ prāṇamāsthito yogadhāraṇām ‖
8.13
omityekākśharaṃ brahma vyāharanmāmanusmaran |
yaḥ prayāti tyajandehaṃ sa yāti paramāṃ gatim ‖
8.14
ananyachetāḥ satataṃ yo māṃ smarati nityaśaḥ |
tasyāhaṃ sulabhaḥ pārtha nityayuktasya yoginaḥ ‖
8.15
मामुपेत्य पुनर्जन्म दुःखालयमशाश्वतम् ।
नाप्नुवन्ति महात्मानः संसिद्धिं परमां गताः ৷৷
māmupetya punarjanma duḥkhālayamaśāśvatam |
nāpnuvanti mahātmānaḥ saṃsiddhiṃ paramāṃ gatāḥ ‖
8.16
आब्रह्मभुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनोऽर्जुन ।
मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते ৷৷
ābrahmabhuvanāllokāḥ punarāvartinoarjuna |
māmupetya tu kaunteya punarjanma na vidyate ‖
8.17
सहस्रयुगपर्यन्तमहर्यद्ब्रह्मणो विदुः ।
रात्रिं युगसहस्रान्तां तेऽहोरात्रविदो जनाः ৷৷
sahasrayugaparyantamaharyadbrahmaṇo viduḥ |
rātriṃ yugasahasrāntāṃ teahorātravido janāḥ ‖
ब्रह्मा का जो एक दिन है, उसको एक हजार चतुर्युगी तक की अवधि वाला और रात्रि को भी एक हजार चतुर्युगी तक की अवधि वाला जो पुरुष तत्व से जानते हैं, वे योगीजन काल के तत्व को जानने वाले हैं॥
8.18
अव्यक्ताद्व्यक्तयः सर्वाः प्रभवन्त्यहरागमे ।
रात्र्यागमे प्रलीयन्ते तत्रैवाव्यक्तसंज्ञके ৷৷
avyaktādvyaktayaḥ sarvāḥ prabhavantyaharāgame |
rātryāgame pralīyante tatraivāvyaktasaṃgyake ‖
8.19
भूतग्रामः स एवायं भूत्वा भूत्वा प्रलीयते ।
रात्र्यागमेऽवशः पार्थ प्रभवत्यहरागमे ৷৷
bhūtagrāmaḥ sa evāyaṃ bhūtvā bhūtvā pralīyate |
rātryāgameavaśaḥ pārtha prabhavatyaharāgame ‖
8.20
परस्तस्मात्तु भावोऽन्योऽव्यक्तोऽव्यक्तात्सनातनः ।
यः स सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति ৷৷
parastasmāttu bhāvoanyoavyaktoavyaktātsanātanaḥ |
yaḥ sa sarveśhu bhūteśhu naśyatsu na vinaśyati ‖
8.21
अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम् ।
यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ৷৷
avyaktoakśhara ityuktastamāhuḥ paramāṃ gatim |
yaṃ prāpya na nivartante taddhāma paramaṃ mama ‖
8.22
पुरुषः स परः पार्थ भक्त्या लभ्यस्त्वनन्यया ।
यस्यान्तः स्थानि भूतानि येन सर्वमिदं ततम् ৷৷
puruśhaḥ sa paraḥ pārtha bhaktyā labhyastvananyayā |
yasyāntaḥsthāni bhūtāni yena sarvamidaṃ tatam ‖
शुक्ल और कृष्ण मार्ग का वर्णन
8.23
yatra kāle tvanāvṛttimāvṛttiṃ chaiva yoginaḥ |
prayātā yānti taṃ kālaṃ vakśhyāmi bharatarśhabha ‖
8.24
अग्निर्ज्योतिरहः शुक्लः षण्मासा उत्तरायणम् ।
तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदो जनाः ৷৷
agnirjotirahaḥ śuklaḥ śhaṇmāsā uttarāyaṇam |
tatra prayātā gachChanti brahma brahmavido janāḥ ‖
8.25
धूमो रात्रिस्तथा कृष्ण षण्मासा दक्षिणायनम् ।
तत्र चान्द्रमसं ज्योतिर्योगी प्राप्य निवर्तते ৷৷
dhūmo rātristathā kṛśhṇaḥ śhaṇmāsā dakśhiṇāyanam |
tatra chāndramasaṃ jyotiryogī prāpya nivartate ‖
8.26
शुक्ल कृष्णे गती ह्येते जगतः शाश्वते मते ।
एकया यात्यनावृत्ति मन्ययावर्तते पुनः ৷৷
śuklakṛśhṇe gatī hyete jagataḥ śāśvate mate |
ekayā yātyanāvṛttimanyayāvartate punaḥ ‖
8.27
नैते सृती पार्थ जानन्योगी मुह्यति कश्चन ।
तस्मात्सर्वेषु कालेषु योगयुक्तो भवार्जुन ৷৷
naite sṛtī pārtha jānanyogī muhyati kaśchana |
tasmātsarveśhu kāleśhu yogayukto bhavārjuna ‖
8.28
वेदेषु यज्ञेषु तपःसु चैव दानेषु यत्पुण्यफलं प्रदिष्टम् ।
अत्येत तत्सर्वमिदं विदित्वा योगी परं स्थानमुपैति चाद्यम् ৷৷
vedeśhu yagyeśhu tapaḥsu chaiva dāneśhu yatpuṇyaphalaṃ pradiśhṭam|
atyeti tatsarvamidaṃ viditvāyogī paraṃ sthānamupaiti chādyam ‖
जय श्री कृष्णा !